5th Chapter 14th Sloka

न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः ।

न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते ॥५.१४॥

na kartṛtvaṃ na karmāṇi lokasya sṛjati prabhuḥ |

na karmaphalasaṃyogaṃ svabhāvastu pravartate ||5.14||

न ⁰ कर्तृत्वम् ^2/1 न ⁰ कर्माणि ^2/3 लोकस्य ^6/1 सृजति ^III/1 प्रभुः ^1/1 ।

न ⁰ कर्मफलसंयोगम् ^2/1 स्वभावः ^1/1 तु ⁰ प्रवर्तते ^III/1 ॥५.१४॥

·         न [na] = not = अव्ययम्

·         कर्तृत्वम् [kartṛtvam] = doership  = कर्तृत्व (n.) + कर्मणि to सृजति 2/1

·         न [na] = not = अव्ययम्

·         कर्माणि [karmāṇi] = action = कर्म (n.) + कर्मणि to सृजति 2/3

·         लोकस्य [lokasya] = for any person = लोक (m.) + सम्बन्धे to कर्तृत्वम् and कर्माणि 6/1

·         सृजति [sṛjati] = creates = सृज् (6P) to create + लट्/कर्तरि/III/1

·         प्रभुः [prabhuḥ] = ātmā = प्रभु (m.) + कर्तरि to सृजति 1/1

·         न [na] = not = अव्ययम्

·         कर्मफलसंयोगम् [karmaphalasaṃyogam] = the connection with the results of action= कर्मफलसंयोग (m.) + कर्मणि to सृजति 2/1

·         स्वभावः [svabhāvaḥ] = one's own nature = स्वभाव (m.) + कर्तरि to प्रवर्तते 1/1

·         तु [tu] = but = अव्ययम्

·         प्रवर्तते [pravartate] = leads = प्र + वृत् (1A) to engage+ लट्/कर्तरि/III/1

Ātmā creates neither doership nor action for any person nor the connection with the results of action. But one's own nature leads to action.

Sentence 1:

प्रभुः ^1/1 लोकस्य ^6/1 कर्तृत्वम् ^2/1 न ⁰ सृजति ^III/1 कर्माणि ^2/3 न ⁰ (सृजति ^III/1) कर्मफलसंयोगम् ^2/1 न ⁰ (सृजति ^III/1)।

Ātmā (प्रभुः ^1/1) creates (सृजति ^III/1) neither (न ⁰) doership (कर्तृत्वम् ^2/1) nor (न ⁰) action (कर्माणि ^2/3) for any person (लोकस्य ^6/1) nor (न ⁰) the connection with the results of action (कर्मफलसंयोगम् ^2/1).

Sentence 2:

स्वभावः ^1/1 तु ⁰ प्रवर्तते ^III/1 ॥५.१४॥

But (तु ⁰) one's own nature (स्वभावः ^1/1) leads to action (प्रवर्तते ^III/1).

किञ्च –

न ⁰ कर्तृत्वम् ^2/1 स्वतः ⁰ “कुरु ^II/1” इति ⁰ । न ⁰ अपि ⁰ कर्माणि ^2/3 रथ-घट-प्रासाद-आदीनि ^2/3 ईप्सिततमानि ^2/3 लोकस्य ^6/1 सृजति ^III/1 उत्पादयति ^III/1 प्रभुः ^1/1 आत्मा ^1/1। न ⁰ अपि ⁰ रथादि ^2/1 कृतवतः ^6/1 तत्फलेन ^3/1 संयोगम् ^2/1 न ⁰ कर्मफलसंयोगम् ^2/1 । यदि ⁰ किञ्चित् ⁰ अपि ⁰ स्वतः ⁰ न ⁰ करोति ^III/1 न ⁰ कारयति ^III/1 च ⁰ देही ^1/1, कः ^1/1 तर्हि ⁰ कुर्वन् ^1/1 कारयन् ^1/1 च ⁰ प्रवर्तते ^III/1 इति ⁰, उच्यते ^III/1 – स्वभावः ^1/1 तु ⁰ स्वः ^1/1 भावः ^1/1 स्वभावः ^1/1 अविद्या-लक्षणा ^1/1 प्रकृतिः ^1/1 माया ^1/1 प्रवर्तते ^III/1 “दैवी हि (7.14)” इत्यादिना ^3/1 वक्ष्यमाणा ^1/1॥

5th Chapter 13th Sloka

सर्वकर्माणि मनसा सन्न्यस्यास्ते सुखं वशी ।

नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन्न कारयन् ॥५.१३॥

sarvakarmāṇi manasā sannyasyāste sukhaṃ vaśī |

navadvāre pure dehī naiva kurvanna kārayan ||5.13||

सर्वकर्माणि ^2/3 मनसा ^3/1 सन्न्यस्य ⁰ आस्ते ^III/1 सुखम् ⁰ वशी ^1/1 ।

नवद्वारे ^7/1 पुरे ^7/1 देही ^1/1 न ⁰ एव ⁰ कुर्वन् ^1/1 न ⁰ कारयन् ^1/1 ॥५.१३॥

·         सर्वकर्माणि [sarvakarmāṇi] = all action = सर्वकर्म (n.) + कर्मणि to सन्न्यस्य 2/3

·         मनसा [manasā] = by the mind = मनस् (m.) + करणे to सन्न्यस्य 3/1

·         सन्न्यस्य [sannyasya] = having renounced = अव्ययम्

o   सम् + नि + अस् + ल्यप्

·         आस्ते [āste] = remains = आस् (2A) to sit + लट्/कर्तरि/III/1

·         सुखम् [sukham] = happily = अव्ययम्

·         वशी [vaśī] = the one who is self-controlled = वशिन् (m.) + कर्तरि to आस्ते 1/1

·         नवद्वारे [navadvāre] = nine-gated = नवद्वार (n.) + अधिकरणे 7/1

o   नव द्वाराणि यस्मिन् तत् नवद्वारम् (117B), तस्मिन् ।

·         पुरे [pure] = city = पुर (n.) + अधिकरणे 7/1

·         देही [dehī] = the indweller of the physical body = देहिन् (m.) + कर्तरि to आस्ते 1/1

·         न [na] = not = अव्ययम्

·         एव [eva] = at all = अव्ययम्

·         कुर्वन् [kurvan] = performing action = कुर्वत् (m.) + 1/1

o   कृ (8U) to do + शतृँ (लट्/कर्तरि)

·         न [na] = not = अव्ययम्

·         कारयन् [kārayan] = causing (others) to act = कारयत् (m.) + 1/1

o   कृ (8U) to do + णिच् (causal) + शतृँ (लट्/कर्तरि)

The indweller of the physical body, the one who is self-controlled, having renounced all actions mentally (by knowledge), remains happily in the nine-gated city (the body) neither performing action, nor causing (others) to act.

Sentence 1:

सर्वकर्माणि ^2/3 मनसा ^3/1 सन्न्यस्य ⁰ वशी ^1/1 सुखम् ⁰ आस्ते ^III/1 ।

नवद्वारे ^7/1 पुरे ^7/1 देही ^1/1 न ⁰ एव ⁰ कुर्वन् ^1/1 न ⁰ कारयन् ^1/1 ॥५.१३॥

The indweller of the physical body (देही ^1/1), the one who is self-controlled (वशी ^1/1), having renounced (सन्न्यस्य ⁰) all actions (सर्वकर्माणि ^2/3) mentally (by knowledge) (मनसा ^3/1), remains (आस्ते ^III/1) happily (सुखम् ⁰) in the nine-gated (नवद्वारे ^7/1) city (the body) (पुरे ^7/1) neither (न ⁰ एव ⁰) performing action (कुर्वन् ^1/1), nor (न ⁰) causing (others) to act (कारयन् ^1/1).

यः ^1/1 तु ⁰ परमार्थ-दर्शी ^1/1 सः ^1/1 –

सर्वाणि ^2/3 कर्माणि ^2/3 सर्वकर्माणि ^2/3 सन्न्यस्य ⁰ परित्यज्य ⁰ । नित्यम् ^1/1 नैमित्तिकम् ^1/1 काम्यम् ^1/1 प्रतिषिद्धम् ^1/1 (कर्म) च ⁰ तानि ^2/3 सर्वाणि ^2/3 कर्माणि ^2/3 मनसा ^3/1 विवेक-बुद्ध्या ^3/1, कर्मादौ ^7/1 अकर्म-संदर्शनेन ^3/1 संत्यज्य ⁰ इत्यर्थः ^1/1 ।आस्ते ^III/1 तिष्ठति ^III/1 सुखम् ⁰ । त्यक्त-वाक्-मनः-काय-चेष्टः ^1/1 यतिः ^1/1 निरायासः ^1/1 प्रसन्न-चित्तः ^1/1 आत्मनः ^5/1 अन्यत्र ⁰ निवृत्त-सर्व-बाह्य-प्रयोजनः ^1/1 इति ⁰ “सुखम् ⁰ आस्ते ^III/1” इत्युच्यते ^III/1। वशी ^1/1 जितेन्द्रियः ^1/1 इत्यर्थः ^1/1। क्व ⁰ कथम् ⁰ आस्ते ^III/1 इति ⁰, आह ^III/1 – नवद्वारे ^7/1 पुरे ^7/1 सप्त ^1/3 शीर्षण्यानि ^1/3 आत्मनः ^6/1 उपलब्धि-द्वाराणि ^1/3, अवाग् ⁰ द्वे ^1/2 मूत्र-पुरीष-विसर्ग-अर्थे ^1/2, तैः ^3/3 द्वारैः ^3/3 नवद्वारम् ^1/1 पुरम् ^1/1 उच्यते ^III/1 शरीरम् ^1/1 । पुरम् ^1/1 इव ⁰ पुरम् ^1/1, आत्म-एक-स्वामिकम् ^1/1। तत्-अर्थ-प्रयोजनैः ^3/3 च ⁰ इन्द्रिय-मनो-बुद्धि-विषयैः ^3/3 (ID) अनेक-फल-विज्ञानस्य ^6/1 (KT-6T) उत्पादकैः ^3/3 पौरैः ^3/3 इव ⁰ अधिष्ठितम् ^1/1। तस्मिन् ^7/1 नवद्वारे ^7/1 पुरे ^7/1 देही ^1/1 सर्वम् ^2/1 कर्म ^2/1 संन्यस्य ⁰ आस्ते ^III/1॥

किम् ⁰ विशेषणेन ^3/1? सर्वः ^1/1 हि ⁰ देही ^1/1 संन्यासी ^1/1 असंन्यासी ^1/1 वा ⁰ देहे ^7/1 एव ⁰ आस्ते ^III/1; तत्र ⁰ अनर्थकम् ^1/1 विशेषणम् ^1/1 इति ⁰ । उच्यते ^III/1 – यः ^1/1 तु ⁰ अज्ञः ^1/1 देही ^1/1 देहेन्द्रिय-संघात-मात्र-अत्म-दर्शी ^1/1 सः ^1/1 सर्व ^1/1 अपि ⁰ “गेहे ^7/1 भूमौ ^7/1 आसने ^7/1 वा ⁰ आसे ^I/1” इति ⁰ मन्यते ^III/1। न ⁰ हि ⁰ देहमात्रात्मदर्शिनः ^6/1 “गेहे ^7/1 इव ⁰ देहे ^7/1 आसे ^I/1” इति ⁰ प्रत्ययः ^1/1 संभवति ^III/1। देहादि-संघात-व्यतिरिक्त-आत्म-दर्शिः ^6/1 तु ⁰ “देहे ^7/1 आसे ^I/1” इति ⁰ प्रत्ययः ^1/1 उपपद्यते ^III/1। परकर्मणाम् ^6/3 च ⁰ परस्मिन् ^7/1 आत्मनि ^7/1 अविद्यया ^3/1 अध्यारोपितानाम् ^6/3 विद्यया ^3/1 विवेक-ज्ञानेन ^3/1 मनसा ^3/1 संन्यासः ^1/1 उपपद्यते ^III/1। उत्पन्न-विवेक-ज्ञानस्य ^6/1 सर्वकर्मसंन्यासिनः ^6/1 अपि ⁰ गेहे ^7/1 इव ⁰ देहे ^7/1 एव ⁰ नवद्वारे ^7/1 पुरे ^7/1 आसनम् ^1/1 प्रारब्ध-फल-कर्म-संस्कार-शेष-अनुवृत्त्या ^3/1 देहे ^7/1 एव ⁰ विशेष-विज्ञान-उत्पत्तेः ^5/1 । “देहे ^7/1 एव ⁰ आस्ते ^III/1 इति ⁰“ अस्ति ^III/1 एव ⁰ विशेषण-फलम् ^1/1, विद्वद्-अविद्वत्-प्रत्यय-भेद-अपेक्षत्वात् ^5/1॥

यद्यपि ⁰ कार्य-करण-कर्माणि ^2/3 अविद्यया ^3/1 आत्मनि ^7/1 अध्यारोपितानि ^2/3 संन्यस्य ⁰ आस्ते ^III/1 इत्युक्तम् ^1/1, तथापि ⁰ आत्म-समवायि ^1/1 तु ⁰ कर्तृत्वम् ^1/1 कारयितृत्वम् ^1/1 च ⁰ स्यात् ^III/1  इति ⁰ आशङ्क्य ⁰ आह ^III/1 – न ⁰ एव ⁰ कुर्वन् ^1/1 स्वयम् ⁰, न ⁰ च ⁰ कार्य-करणानि ^2/3 कारयन् ^1/1 क्रियासु ^7/3 प्रवर्तयन् ^1/1। किम् ⁰ यत् ^1/1 तत् ^1/1 कर्तृत्वम् ^1/1 कारयितृत्वम् ^1/1 च ⁰ देहिनः ^6/1 स्वात्म-समवायि ^1/1 सत् ^1/1 संन्यासात् ^5/1 न ⁰ संभवति ^III/1, यथा ⁰ गच्छतः ^6/1 गतिः ^1/1 गमन-व्यापार-परित्यागे ^7/1 न ⁰ स्यात् ^III/1 तद्वत् ⁰? किम् ⁰ वा ⁰ स्वतः ⁰ एव ⁰ आत्मनः ^6/1 न ⁰ अस्ति ^III/1 इति ⁰? अत्र ⁰ उच्यते ^III/1 – न ⁰ अस्ति ^III/1 आत्मनः ^6/1 स्वतः ⁰ कर्तृत्वम् ^1/1 कारयितृत्वम् ^1/1 च ⁰ । उक्तम् ^1/1 हि ⁰ “अविकार्योऽयमुच्यते (गीता 2.25)” “शरीरस्थोऽपि न करोति न लिप्यते (गीता 13.31)” इति ⁰।“ध्यायतीव लेलायतीव (बृ. 4.34)” इति ⁰ श्रुतेः ^5/1॥